Azerbaycan-Ermenistan Askeri Harcamaları
Genelde büyük güçlerin vekâlet savaşlarının yaşandığı 21. Yüzyılda iki ulus devlet ve iki denk güç arasında sınırlı bir coğrafyada gerçekleşen bir konvansiyonel savaş olması sebebiyle Dağlık Karabağ savaşı çok yakından incelenmeyi hak ediyor. 27 Eylül-10 Kasım 2020 tarihleri arasında 44 gün süren bu sınırlı savaş; kriz safhası, savaş ve savaş sonrası safha olmak üzere üç bölümde incelenebilir. Bu makalede savaş öncesinde ülkelerin hazırlıklarını değerlendirebilmek amacıyla askeri harcamaları ve tedarik kaynakları incelenecektir.
Azerbaycan ve Ermenistan Ülke Bilgileri
Azerbaycan ve Ermenistan, Batı Asya ile Doğu Avrupa’nın kesişim noktası olan Güney Kafkasya’da yer alan iki komşu ülkedir. Azerbaycan‘ın doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Rusya, kuzeybatısında Gürcistan, batısında Ermenistan ve güneyinde İran ile komşudur. Ermenistan’ın batısında Türkiye, kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan ve Rus barış gücünün yer aldığı Lâçin Koridoru, güneyinde ise İran ve Azerbaycan’ın bir parçası olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile sınır komşusudur. Toplam sınır uzunluğu 1.570 km. olup bunun 996 km.si Azerbaycan iledir. Ermenistan nüfusu 3.011.609 ve Azerbaycan nüfusu 10.282.283 dür. Ermenistan nüfusu %0,35 azalmaktadır. Doğum oranı çok düşüktür ve göç vermektedir. İşsizlik 15-24 yaş grubunda Ermenistan’da %32,6 olarak, Azerbaycan’da ise %12,4 olarak ölçülmüştür.
Azerbaycan ve Ermenistan Ekonomisi
Ermenistan, izolasyon halinde bir kara devleti olması ve doğal kaynaklarının az olması sebebiyle ekonomik yönden zayıf bir ülkedir. Neredeyse tamamen Rusya’ya bağımlıdır. Ermenistan, Ocak 2015’te Rusya liderliğindeki Avrasya Ekonomik Birliği’ne katılmıştır. Doğal kaynakları sınırlı, üretim azdır.
Azerbaycan’ın yüksek ekonomik büyümesi, artan enerji ihracatına ve bazı ihracat dışı sektörlere bağlanabilir. Azerbaycan’ın sahip olduğu enerji kaynakları ülkenin ekonomisini güçlendirmektedir. Petrol ve doğal gaz ihracatının %90’nı oluşturmaktadır.
Dünya bankası 2020 verilerine göre Ermenistan’da kişi başına düşen GSYİH 4,267.5 ABD doları, Azerbaycan’da ise 4,214.3 ABD dolardır. Yıllara göre değişim aşağıdaki Grafik-1’de gösterilmiştir. Her iki ülkenin vatandaşları da Avrupa ortalamasının çok altında bir gelirle yaşamlarını sürdürmektedir.
Kişi başına düşen gelir her iki ülke içinde hemen hemen aynı olmasına rağmen Azerbaycan nüfusu göz önüne alındığında yine 2020 verilerine göre Ermenistan GSYİH’sı 12,645,459.21 ABD doları, Azerbaycan GSYİH’sı ise 42,607,176.47 ABD dolarıdır. Grafik 2’de 1990-2020 yılları arası her iki ülkenin GSYİH’sında gerçekleşen değişim gösterilmiştir.
Azerbaycan ve Ermenistan Askeri Harcamaları
Bonn Uluslararası Dönüşüm Merkezi’nin Küresel Askerileşme Endeksi’ne göre Ermenistan, 2020’de 151 ülke arasında İsrail’den sonra dünyanın en çok militarize olmuş ikinci ülkesi olmuştur. Endeks, “bir devletin askeri aygıtının bir bütün olarak toplumuyla ilgili göreli ağırlığını ve önemini göstermeyi” amaçlamaktadır. Aynı listede Azerbaycan ise 16. sıradadır. Bu endekse göre her iki ülkenin halkı, içinde bulunduğu güvensizlik durumundan dolayı ülkesinin başta sağlık harcamaları olmak üzere diğer alanlardan kısarak askeri gereksinimlere bütçe ayırmasını desteklemektedir.
| Küresel Askerileşme Endeksi | ||
| Ülke | Askerileşme Değeri | Sıralama |
| İsrail | 363,2 | 1 |
| Ermenistan | 310,1 | 2 |
| Rusya | 285,1 | 8 |
| Azerbaycan | 254,8 | 16 |
| Türkiye | 223,8 | 20 |
2018 yılı Dünya Bankası verilerine göre Ermenistan’ın askeri personel sayısı 48,800, Azerbaycan’ın askeri personel sayısı 81,950’dir. Grafik 3’te 1990-2018 yılları arasındaki askeri personel sayısı gösterilmiştir. Uluslararası Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nün Askeri Denge 2020 raporuna göre, personel sayısında azalma olmuş ve Ermenistan’ın personeli 44,800, Azerbaycan’ın personeli 66,950 sayılarına inmiştir. Personel başına düşen askeri harcama, Azerbaycan’da 230 ABD Doları, Ermenistan’da ise 185 ABD Dolarıdır.
Her iki ülke için askeri harcamalar incelenirken Dünya Bankası verileri kullanılmıştır. Askeri harcamaların 2019 yılında GSYİH’ya oranı Ermenistan için %4.9, Azerbaycan için %4.0 olarak gerçekleşmiştir. Bu oranın dünya ortalaması %2,2’dir. NATO ülkelerinden istenen ise bütçelerinin %2.0’nı askeri harcamalara ayırmalarıdır. AB ülkelerinde gerçekleşen % 1,2 olmuştur. Her iki ülkede dünya ortalamasının yaklaşık iki katı kadar askeri harcama yapmıştır. Grafik 4’te bu durum gösterilmiştir.
Gerçekleşen Askeri harcamalar açısından bakıldığında, 2019 yılında Ermenistan 673,280,840 ABD Doları ve Azerbaycan 1,854,235,290 ABD Doları askeri harcama yapmıştır. Azerbaycan 2019 yılında Ermenistan’a göre yaklaşık üç kat daha fazla askeri harcamalara bütçe ayırmıştır. Aşağıdaki Grafik-5 incelendiğinde, iki ülke arasında asker harcamalar kaleminde 2000 yılında açılmaya başlayan makas 2011-2014 tarihleri arasında dokuz kata kadar çıkarak zirve yapmıştır. Bu durumun kümülatif etkisi Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri kuvvet yapısına çok net bir şekilde yansımış ve bu etki 2020 Karabağ savaşında açıkça görülmüştür.
Ayrıca askeri harcamaların toplam devlet harcamalarındaki payına baktığımızda 2019 yılı için Ermenistan’da % 19.8, Azerbaycan ise % 11.3 olmuştur. 2019 yılında bu oranın dünya ortalaması %6.24’dür. Her iki ülkede devlet kaynaklarının ciddi bir oranını askeri ihtiyaçlarına harcamıştır. Bu durum genel olarak devletin sunması gereken başta eğitim ve sağlık olmak üzere diğer hizmetlerde aksamalara sebep olmuştur. Ermenistan’ın 2021 yılının bütçe görüşmelerinde merkezi eğitim harcamalarının zorunlu azaltılması parlamento tarafından onaylanmıştır.
Stratejik Ortaklıklar ve Savunma Alımları
Her iki ülkede eski SSCB’nin parçası olarak Rusya ile çok yakın ilişki içindedirler. Her iki ülkenin askeri teknik ve lojistik alt yapısı Rus silah ve sistemleriyle uyumludur. Durum böyle olmasına rağmen Ermenistan’ın Rusya bağımlılığı çok daha üst seviyededir. Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (CSTO) çerçevesinde Rusya’nın Ermenistan’ı koruma taahhüdü vardır. Azerbaycan CSTO üyesi değildir.
SIPRI verilerine göre Ermenistan silah alımlarının %95’ini Rusya’dan yapmaktadır. Diğer alımların bir kısmı da başka ülkelerden alınan ikinci el yine Rus sistemleridir. Ayrıca Rusya Ermenistan’a hibe yardımları da yapmaktadır. Aşağıdaki listede bu alımların detayları verilmiştir.
Azerbaycan içinde benzer durum geçerliyken hızla bu durum değişmektedir. SIPRI verilerine göre 2009-2013 yılları arasında Azerbaycan alımlarının %80’ni Rusya kaynaklıyken, 2015-2019 yılları arasında bu oran %31’e düşmüştür. Rusya’nın azalan payını Türkiye ve İsrail paylaşmaktadır. Azerbaycan’ın bu üç ülkeden tedarik ettiği sistemlerin detayları aşağıdaki listededir. Azerbaycan, kaynak çeşitliliğine artırarak Rusya bağımlılığını nispeten azaltırken, Ermenistan daha bağımlı hale gelmektedir.
SIPRI ticari kayıtlarına göre Ermenistan ve Azerbaycan’ın tedarikçi ülkelerden aldığı silah ve sistemleri aşağıdadır. Rusya, Türkiye ve İsrail’e ilave olarak Ukrayna, Belarus, Fransa, İspanya, ABD, Güney Afrika ve Bulgaristan’da tedarikçi ülkelerdendir.
Ermenistan’ın Rusya’dan Tedarik Ettiği Sistemler:
144 5V55U SAM , 2009-2010 Teslim, İkinci el
2 Il-76M Nakliye uçağı, 2004 Teslim, (Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’ işbirliği anlaşmasının bir parçası)
2 S-300PS SAM sistemi, 2009-2010 Teslim, İkinci el
10 Tigr APV, 2010 Teslim, Muhtemelen polis için
200 Igla-S Portable SAM, 2012 Teslim
25 9M723 SSM 2015 Teslim, 25 İskender SSM sistemi için
4 9P78 İskender SSM, 2013 Teslim
1 T-90S Tank 2014 Teslim, Rus tank yarışmasında 2. olan Ermeni tank mürettebatına ödül olarak hediye
6 BM-9A52 Smerch Kundağı Motorlu MRL 2015 2016-2017 Teslim
200 Igla-S Taşınabilir SAM 2015, 2016 Teslim,
200 Verba Portable SAM, 2016-2017 Teslim
100 9M133 Kornet Tanksavar füzesi , 2017 Teslim, Kornet-E versiyonu
50 9M338 SAM , 2019 Teslim
2 Tor-M1 Mobil SAM sistemi 2018, 2019 Teslim, Tor-M2KM versiyonu
4 Su-30K FGA uçağı 2019 Teslim, 120 milyon dolarlık anlaşma; Su-30SM versiyonu
Azerbaycan‘ın Rusya’dan Tedarik Ettiği Sistemler:
62 T-72M1 Tank , 2007 Teslim, Muhtemelen ikinci el
70 BTR-80A IFV 2007-2010 Teslim
100 9M133 Kornet Tanksavar füzesi, 2009-2010 Teslim
200 48N6 SAM 2010, 2011 Teslim ,S-300PMU-2 (SA-20B) SAM sistemi için
24 Mi-35M Savaş helikopteri , 2011-2014 Teslim, 360 milyon dolarlık anlaşma
66 Mi-8MT/Mi-17 Nakliye helikopteri , 2010-2015 Teslim, Sınır muhafızları için 20 ve polis için 6 dahil
2 S-300 PMU2 Favorit SAM sistemi, 2011 Teslim, 300 milyon dolarlık anlaşma
18 2S19 MSTA-S 152 mm Kundağı motorlu top, 2012-2014 Teslim
18 2S31 Vena Kundağı motorlu top, 2012-2014 Teslim
1000 Bastion tanksavar füzesi, 2013-2015 Teslim, BMP-3 IFV için
18 BM-9A52 Smerch Kundağı Motorlu MRL, 2012-2014 Teslim
118 BMP-3 IFV 2013-2015 Teslim, BMP-3M versiyonu
1000 Igla-S Taşınabilir SAM, 2012-2013 Teslim, 200 fırlatıcı dahil anlaşma
100 T-90S Tank, 2013-2015 Teslim
36 TOS-1 Kundağı Motorlu MRL, 2013-2017 Teslim
100 9M317 SAM, 2013-2014 Teslim
100 9M38/SA-11 SAM, 2013-2014 Teslim, (SA-11 veya SA-17) SAM sistemleri için
76 BTR-82A IFV , 2017-2018 Teslim
800 9M123/AT-15 tanksavar füzesi, 2017-2018 Teslim, 24 Khrizantema-S tank avcısı için
24 Khrizantema Tank Avcısı, 2017-2018 Teslim
Azerbaycan‘ın Türkiye’den Tedarik Ettiği Sistemler:
1 AB-25 Karakol gemisi, 2000 Teslim, İkinci el
35 Cobra APV, 2010-2011 Teslim, 21 milyon $ veya 30 milyon $’lık anlaşmanın parçası
37 Shorland APV, 2010-2011 Teslim , 21 milyon $ veya 30 milyon $’lık anlaşmanın parçası
30 T-107 107mm Kundağı Motorlu MRL, 2011-2013 Teslim, 244 milyon dolarlık anlaşmanın parçası
40 T-122/300 Kundağı motorlu MRL, 2012-2014 Teslim , 244 milyon dolarlık anlaşmanın parçası
20 T-300 300mm Kundağı Motorlu MRL, 2015-2016 Teslim, 244 milyon dolarlık anlaşmanın parçası
108 TRG-300 300mm Güdümlü roket, 2016-2017 Teslim, T-300 ve/veya T-122/300 MRL için
10 SOM ASM, 2018-2019 Teslim, SOM-B1 versiyonu
5 Bayraktar TB-2 Silahlı İHA, 2020 Teslim
50 MAM-L Güdümlü Bomba, 2020 Teslim, Bayraktar İHA’lar İçin
Azerbaycan‘ın İsrail’den Tedarik Ettiği Sistemler:
10 Aerostar İHA, 2011-2012 Teslim, Azerbaycan’da bileşenlerin üretimi dahil
6 OPV-62 FAC, 2015-2018 Teslim
100 Orbiter-1K Loitering mühimmat, 2016-2020 Teslim, Zerba olarak Azerbaycan’da montaj/üretim dahil
50 EKSTRA Güdümlü roket/SSM, 2008-2009 Teslim, Lynx MRL için
6 Lynx Kundağı Motorlu MRL, 2006 Teslim, Azerbaycan tanımı Dolu-1, Leysan ve Shimsek
4 Aerostar İHA, 2008 Teslim
5 ATMOS-2000 155mm Kundağı motorlu top, 2010 Teslim
10 CARDOM 120mm Kendinden hareketli top, 2010-2011 Teslim
10 Hermes-450 İHA, 2011-2013 Teslim
100 Spike-MR/LR Tanksavar füzesi, 2009-2010 Teslim, Spike-LR versiyonu
10 Sufa APV, 2009-2010 Teslim
40 Barak-ER SAM, 2016 Teslim, Barak-MX SAM sistemi için
40 Barak-LRAD SAM, 2016 Teslim, Barak-MX SAM sistemi için
1 Barak-MX SAM sistemi, 2016 Teslim, 1,6 milyar dolarlık anlaşmanın parçası
5 Heron İHA, 2013 Teslim, 1,6 milyar dolarlık anlaşmanın parçası
5 Searcher İHA, 2013 Teslim, 1,6 milyar dolarlık anlaşmanın bir parçası
100 LAHAT Tanksavar füzesi, 2015-2016 Teslim
6 Shaldag FAC, 2014-2015 Teslim, Azerbaycan’da monte edilmiş veya üretilmiş
250 Spike-NLOS SSM/ASM, 2014-2018 Teslim, OPV-62 ve Shaldag FAC için
2 EL/M-2288 AD-STAR Hava arama radarı, 2016 Teslim
100 Harop Loitering mühimmat, 2015-2018 Teslim
100 SandCat APV, 2016-2018 Teslim
10 SandCat Spike-LR SSM başlatıcısı, 2016 Teslim
250 Spike-MR/LR Tanksavar füzesi, 2016, SandCar tank avcıları için Spike-LR versiyonu
10 Orbiter-3 İHA, 2016-2017 (10) Orbiter-3 versiyonu
250) SkyStriker Loitering mühimmatı (2016) 2018-2020 (250)
2 Hermes-900 İHA, 2017-2018 Teslim
50 LORA SSM, 2018 Teslim
4 LORA Kundağı Motorlu MRL, 2018 Teslim
10 Sandcat SPEAR 120mm Kundağı motorlu top, 2018 Teslim
100 Spike-NLOS SSM/ASM, 2019-2020 Teslim, Mi-17 helikopterleri ve SandCat APV dahil
Sonuç
Azerbaycan, 2000’li yılların başından itibaren ve özellikle 2011 yılından sonra düzenli olarak askeri harcamalar için bütçesinden ayırdığı payı artırmıştır. 2011-2014 döneminde bu durum zirve yapmış Azerbaycan Ermenistan’ın dokuz katı bir bütçeyi kuvvet yapısının modernizasyonuna ayırmıştır. Bir önceki bölümde açıkça görüldüğü gibi aynı dönemde İsrail ve Türkiye’den tedarik ettiği modern sistemler ve özellikle İHA/SİHA’lar Karabağ savaşının kaderini değiştirmiştir.
Ermenistan, envanterindeki sistemlerin çok büyük bir kısmını Rusya’dan tedarik ederken; Azerbaycan, Rusya, Türkiye ve İsrail’den tedarik ederek kaynak çeşitliliğini artırmıştır. Karabağ savaşındaki performansa bakıldığında Azerbaycan’ın bütçesini daha iyi kullandığı ve daha modern bir kuvvet yapısına sahip olduğu görülmektedir.
Karabağ savaşında her iki ülkede askeri silah ve sistemlerinde kayıplar vermişlerdir. Savaşın ardından, her iki ordunun da kayıplarını telafi etmek, zayıf yönlerini kuvvetlendirmek amacıyla yeni tedariklere gidecekleri beklenmektedir.
No Responses